Vụ tai nạn xe khách tại tỉnh Kon Tum hôm 30/6/2017 vừa qua đã làm cho nhiều người thương vong và 01 một người tử vong tại chỗ. Đây là tai nạn giao thông thương tâm với các gia đình có người thương vong cũng như toàn xã hội. Một điều dư luận rất quan tâm nữa là trong vụ tai nạn này có tới 36 người bị phơi nhiễm với HIV, họ là những người dân và cán bộ Y tế, công an đã tham gia cấp cứu và cứu nạn do đã tiếp xúc với máu của người nhiễm HIV từ nạn nhân tử vong. Nhiều bạn đọc đặt câu hỏi vậy phơi nhiễm với HIV là gì? Nguy cơ nhiễm HIV với những người này ra sao? Xử trí khi bị phơi nhiễm HIV như thế nào? và cần làm gì để phòng tránh phơi nhiễm với HIV?
Để bạn đọc có thêm kiến thức và thông tin, chúng tôi đã có cuộc trao đổi với TS.BS. Hoàng Đình Cảnh – Phó Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS, Bộ Y tế về vấn đề này:
Câu hỏi: Thưa TS Hoàng Đình Cảnh, ông có thể cho biết những người tiếp xúc trực tiếp với máu trong vụ tai nạn xe khách tại Kon Tum vừa qua là phơi nhiễm với HIV hay nghi bị phơi nhiễm với HIV?
Trả lời: Chúng ta đã xác định 36 cán bộ y tế, công an và người dân tham gia cấp cứu trong vụ tại nạn xe khách vừa rồi là phơi nhiễm với HIV chứ không phải có nguy cơ phơi nhiễm HIV bởi vì.
Về khái niệm: Phơi nhiễm với HIV được xác định là khi có sự tiếp xúc trực tiếp với máu hoặc dịch sinh học của người nhiễm HIV hoặc nghi ngờ nhiễm HIV dẫn đến nguy cơ lây nhiễm HIV.
Như vậy chỉ cần ai đó tiếp xúc trực tiếp với máu hoặc dịch sinh học của một người nghi ngờ nhiễm HIV cũng đã gọi là bị phơi nhiễm với HIV. Trong tình huống tại Kon Tum, nạn nhân tử vong là người đã được xác định nhiễm HIV và sau khi sàng lọc, các cán bộ y tế đã xác định 36 người không may tiếp xúc trực tiếp với máu của người nhiễm HIV trong quá trình cứu nạn.
Câu hỏi: Có sự khác nhau nào về khái niệm giữa phơi nhiễm HIV do nghề nghiệp và ngoài nghề nghiệp?
Trả lời: Phơi nhiễm với HIV do tai nạn nghề nghiệp được xác định trong trường hợp người đó đang thi hành nhiệm vụ và có tiếp xúc trực tiếp với máu hoặc dịch cơ thể của người nhiễm hoặc nghi ngờ nhiễm HIV dẫn đến họ có nguy cơ lây nhiễm HIV trong quá trình tác nghiệp.
Theo Quyết định số 120/2008/QĐ-TTg ngày 29/8/2008 của Thủ tướng Chính phủ quy định điều kiện xác định người bị phơi nhiễm với HIV, bị nhiễm HIV do tai nạn rủi ro nghề nghiệp đã xác định là các đối tượng sau: Cán bộ, công chức, viên chức, người đang làm việc trong lực lượng vũ trang, người có hợp đồng lao động theo quy định của pháp luật về lao động đang làm việc trong các cơ sở y tế; Cơ sở chữa bệnh; Cơ sở cai nghiện ma tuý; Cơ sở chỉnh hình – phục hồi chức năng thuộc ngành Lao động – Thương binh và Xã hội quản lý; Cơ sở bảo trợ xã hội; Cán bộ, chiến sỹ thuộc các lực lượng vũ trang nhân dân, người có hợp đồng lao động theo quy định của pháp luật về lao động đang làm việc trong trại giam, trại tạm giam, nhà tạm giữ, cơ sở giáo dục, trường giáo dưỡng thuộc Bộ Công an quản lý hoặc đang làm việc trong trại giam, trại tạm giam thuộc Bộ Quốc phòng quản lý hoặc cán bộ, chiến sỹ thuộc các lực lượng vũ trang nhân dân khi đang thi hành công vụ theo sự phân công của Thủ trưởng cơ quan, đơn vị.
Những người này bị phơi nhiễm HIV dưới dạng: Do kim đâm khi làm các thủ thuật tiêm truyền, lấy máu làm xét nghiệm, chọc dò; Vết thương do dao mổ và các dụng cụ sắc nhọn khác có dính máu hoặc dịch cơ thể của người bệnh; Tổn thương qua da do các ống đựng máu hoặc dịch của người bệnh bị vỡ đâm vào; Máu, chất dịch cơ thể của người bệnh bắn vào các vùng da bị tổn thương (chàm, bỏng, viêm loét từ trước) hoặc niêm mạc (mắt, mũi, họng); Phơi nhiễm với máu có HIV do bị người khác dùng kim tiêm chứa máu đâm vào hoặc trong khi làm nhiệm vụ đuổi bắt tội phạm v.v…
Phơi nhiễm HIV không do nghề nghiệp là những trường hợp tiếp xúc với máu, dịch cơ thể của người nhiễm HIV hoặc nghi ngờ nhiễm HIV nhưng không phải đang thi hành nhiệm vụ được cơ quan, đơn vị phân công, tức là không thuộc những đối tượng kể trên.
Tình huống thường gặp phơi nhiễm ngoài môi trường nghề nghiệp là: Phơi nhiễm qua quan hệ tình dục không sử dụng bao cao su hoặc bao cao su bị vỡ, rách; Sử dụng chung bơm kim tiêm đối với người nghiện chích ma tuý; Vết thương do đâm phải kim hoặc các vật sắc nhọn vứt ra các khu vực công cộng và có dính máu nhìn thấy được; Vết thương do người nghi nhiễm HIV cắn gây chảy máu hoặc trong trường hợp những người dân tham gia cứu nạn cho nạn nhân mà tiếp xức trực tiếp với máu của người nhiễm HIV hoặc nghi ngờ nhiễm HIV như trong vụ tai nạn ở Kon Tum.
Câu hỏi: Vậy nguy cơ nhiễm HIV thực sự của những người bị phơi nhiễm HIV là như thế nào thưa ông?
Trả lời: Nguy cơ nhiễm HIV của những người bị phơi nhiễm phụ thuộc vào nhiều yếu tố, có thể kể ra một số yếu tố sau:
Thứ nhất phụ thuộc vào tình trạng HIV của người gây phơi nhiễm tức là máu hay dịch của nạn nhân hay bệnh nhân đó có HIV hay không? Nhiều trường hợp chúng ta không thể biết được họ có nhiễm HIV hay không vì không có điều kiện xét nghiệm máu của họ. Ngay cả khi xác định máu đó nhiễm HIV rồi thì nguy cơ cũng còn phụ thuộc vào người nhiễm HIV ở giai đoạn nào? Nếu họ ở giai đoạn AIDS thì nguy cơ cao hơn. Người nhiễm HIV đã được điều trị bằng thuốc ARV chưa? Thông thường nếu họ đã được điều trị ARV trên 6 tháng thì lượng HIV trong máu rất thấp nên nguy cơ lây nhiễm HIV cho người khác cũng thấp.
Thứ hai, là tình trạng phơi nhiễm như thế nào? Ví dụ tổn thương do kim có chứa máu đâm xuyên qua da gây chảy máu; nếu là kim nòng rỗng cỡ to, chứa nhiều máu, đâm sâu thì nguy cơ cao hơn là kim nòng nhỏ, chứa ít máu và đâm xuyên nông. Tổn thương da sâu do dao mổ hoặc các ống nghiệm chứa máu và chất dịch cơ thể của người bệnh bị vỡ đâm phải hoặc máu và chất dịch cơ thể của người bệnh bắn vào các vùng da, niêm mạc bị tổn thương viêm loét hoặc xây sát từ trước cũng có nguy cơ cao. Nếu chỗ tiếp xúc với máu bị viêm loét hoặc xây sát rộng thì nguy cơ cao hơn. Nếu máu và dịch cơ thể của người bệnh bắn vào vùng da lành thì lại không có nguy cơ hoặc nguy cơ rất thấp.
Câu hỏi: Vậy trong trường hợp bị phơi nhiễm với HIV được xử lý như thế nào?
Trả lời: Việc xử lý trong trường hợp bị phơi nhiễm với HIV đã được Bộ Y tế hướng dẫn tại Quyết định số 3047/QĐ-BYT ngày 22/7/2015 về Hướng dẫn quản lý, điều trị và chăm sóc HIV/AIDS có khác nhau giữa phơi nhiễm HIV do nghề nghiệp và ngoài môi trường nghề nghiệp. Tuy nhiên khi bị phơi nhiễm HIV do tiếp xúc trực tiếp với máu, có một số bước chung cần được xử trí như sau:
Trước tiên là phải xử lý tại chỗ: Nếu người bị phơi nhiễm tổn thương da chảy máu cần rửa ngay vết thương dưới vòi nước; Để vết thương tự chảy máu trong một thời gian ngắn, không nặn bóp vết thương, sau đó rửa kỹ bằng xà phòng và nước sạch. Nếu bị phơi nhiễm qua niêm mạc mắt thì rửa mắt bằng nước cất hoặc nước muối NaCl 0,9% liên tục trong 5 phút. Dùng vòi rửa mắt khẩn cấp nếu có. Nếu phơi nhiễm qua niêm mạc miệng, mũi thì rửa mũi bằng nước cất hoặc dung dịch NaCl 0,9 % và sau đó xúc miệng bằng dung dịch NaCl 0,9 % nhiều lần. Bước này là rất quan trọng nhằm loại bỏ phần lớn HIV nếu có trong máu khỏi vết thương. Ngay cả da không bị tổn thương mà tiếp xúc trực tiếp với máu cũng cần rửa bằng nước sạch và xà phòng càng sớm càng tốt.
Tiếp theo, cần đến cơ sở y tế để được tư vấn, sàng lọc, đánh giá nguy cơ và điều trị dự phòng sau phơi nhiễm bằng thuốc ARV nếu cần thiết.
Với người phơi nhiễm HIV trong môi trường nghề nghiệp, để đảm bảo đúng người, đúng việc, còn cần phải làm thêm một số bước khác như báo cáo người phụ trách và làm biên bản với đầy đủ các thông tin yêu cầu theo hồ sơ phơi nhiễm qui định.
Câu hỏi: Như vậy không có nghĩa rằng tất cả các trường hợp phơi nhiễm HIV đều cần điều trị bằng thuốc ARV?
Trả lời: Đúng vậy. Người phơi nhiễm HIV cần phải đến cơ sở y tế để được tư vấn và đánh giá nguy cơ, từ đó thầy thuốc quyết định có cần phải điều trị bằng thuốc ARV hay không. Nếu không có nguy cơ thì không cần dùng thuốc. Bộ Y tế cũng đã hướng dẫn cụ thể chỉ định dùng thuốc ARV điều trị dự phòng trong các trường hợp: phơi nhiễm đường niêm mạc hoặc đường máu (phơi nhiễm đường tình dục, bắn vào mắt, mũi hoặc miệng) với các dịch cơ thể có nguy cơ gây lây nhiễm HIV như máu, nước bọt dính máu, sữa mẹ, dịch tiết sinh dục, dịch não tủy, dịch ối, dịch trực tràng, dịch màng bụng, dịch khớp, dịch màng ngoài tim hoặc dịch màng phổi. Dự phòng sau phơi nhiễm nên được bắt đầu càng sớm càng tốt cho tất cả đối tượng có nguy cơ lây nhiễm HIV tối ưu nhất trong vòng 72 giờ.
Không chỉ định điều trị ARV dự phòng sau phơi nhiễm cho các trường hợp sau: Người bị phơi nhiễm đã nhiễm HIV; Nguồn gây phơi nhiễm được khẳng định là HIV âm tính; Phơi nhiễm với các dịch cơ thể không có nguy cơ lây nhiễm đáng kể như nước mắt, dịch nước bọt không dính máu, nước tiểu và mồ hôi.
Với những người phơi nhiễm ngoài nghề nghiệp như quan hệ tình dục thường xuyên với người nhiễm HIV hoặc gái mại dâm nhưng hiếm khi sử dụng bao cao su; người nghiện chích ma tuý thường xuyên sử dụng chung bơm kim tiêm cũng không có chỉ định điều trị bằng thuốc ARV.
Câu hỏi: Vậy ông có khuyến cáo gì cho các thầy thuốc cũng như người dân tham gia cứu nạn trong các trường hợp tương tự vụ tai nạn ở Kon Tum?
Trả lời: Với thầy thuốc, việc dự phòng phổ quát và các biện pháp dự phòng lây nhiễm HIV do nghề nghiệp đã được qui định tại Thông tư số 18/2009/TT-BYT ngày 14/10/2009 của Bộ trưởng Bộ y tế về hướng dẫn tổ chức thực hiện kiểm soát nhiễm khuẩn trong cơ sở khám bệnh, chữa bệnh. Tất cả cán bộ y tế phải nghiêm túc thực hiện các biện pháp dự phòng khi làm việc. Tuy nhiên, mỗi năm vẫn có gần một nghìn trường hợp cán bộ y tế bị phơi nhiễm HIV khi làm nhiệm vụ. Nguyên nhân có thể do tình huống bất khả kháng, đã áp dụng biện pháp dự phòng nhưng vẫn bị phơi nhiễm, hoặc nguyên nhân do cán bộ y tế chủ quan, không tuân thủ nghiêm ngặt qui định tại Thông tư 18, mặt khác cũng có nguyên nhân trong một số tình huống đặc biệt, khẩn cấp, thầy thuốc tham gia cấp cứu mà không kịp áp dụng các biện pháp dự phòng, đó là những tình huống họ theo phản xạ, bản năng nghề nghiệp cứu người là trên hết. Ví dụ, khi một bệnh nhân đưa vào cấp cứu, máu đang phun chảy thành tia, thì phản xạ đầu tiên của thầy thuốc là phải cầm máu ngay cho bệnh nhân nếu không bệnh nhân sẽ tử vong, khi đó họ có thể không kịp đi găng tay, đeo kính, khẩu trang… Trong mọi tình huống, khi bị phơi nhiễm HIV phải tiến hành tư vấn và điều trị ARV nếu cần.
Với những người tham gia cấp cứu cho nạn nhân trong tai nạn giao thông hay tai nạn nghề nghiệp, cấp cứu người bị thương có chảy máu cũng tương tự, cố gắng hạn chế tối đa việc tiếp xúc trực tiếp với máu và dịch của nạn nhân bằng cách nhanh chóng tìm kiếm các vật dụng như bao ni lông, áo mưa hay quần áo hoặc bất cứ vật lót nào có thể có.
Trong trường hợp không thể có dụng cụ phòng hộ hoặc phòng hộ không hiệu quả dẫn đến phơi nhiễm HIV thì cũng bình tĩnh để xử lý tại chỗ như hướng dẫn nêu trên và khẩn trương đến cơ sở y tế để được tư vấn, đánh giá nguy cơ, xét nghiệm sàng lọc và điều trị dự phòng nếu cần thiết.
Hành động tích cực tham gia cấp cứu người bị nạn, bất chấp nguy hiểm là hành động của những người dũng cảm và đầy lòng nhân ái. Đấy là những nghĩa cử cao đẹp, là gương người tốt, việc tốt, luôn được xã hội tôn vinh.
Ghi nhận và tôn vinh những người tích cực, dũng cảm cứu nạn tại Kon Tum, Bộ Y tế và ngành Y tế Kon Tum đã và đang nỗ lực hỗ trợ họ bằng những việc làm cụ thể đó là tư vấn, hỗ trợ tâm lý, xét nghiệm và cấp thuốc ARV điều trị dự phòng miễn phí cho họ, giải quyết các chế độ chính sách, giúp họ vượt qua những giai đoạn khó khăn. Chúng ta hy vọng những người tốt sẽ luôn gặp được những điều tốt lành.
Xin cảm ơn Tiến sĩ.
HT
